Afanasyevo Kültürü (M.Ö. 3500–2500)
Altay ve Sayan Dağları’nın Kuzeybatısında ortaya çıkmıştır. Sibirya bölgesinde Tunç Dönemi ile ilgili en önemli bilgiler bu kültürden elde edilmiştir. Bu kültürü oluşturan topluluk savaşçı bir topluluktur. At deve gibi hayvanları evcilleştirdikleri ve bakiri kullanmayı bildikleri saptanmıştır. Kurganlardan ele gecen buluntular: Bakir bızlar, bıçaklar, bakir küpeler, çakmak taşından ok uçları ve genelde pişmiş topraktan ya da kemikten yapılmış eşyalardır. Bulunan seramikler genelde konik kaideli olup bu dönem eserlerinde çizgisel üslup görülür.
Anav Kültürü (M.Ö. 2500–1700)
Ele geçen buluntulara göre Orta Asya hazırlık kültürlerinin Anav Kültürü ile başladığı saptanmıştır. Bati Türkistan’da Aşkabat yakınlarındaki Anav kentinden adini almış olan bu kültürün uzun bir dönem boyunca devam ettiği saptanmıştır. Kurgan denilen yeraltı mezarlarından çıkan buluntularda, Anavların ölümden sonra yasama inandıklarını ortaya koymaktadır. Ayrıca bu mezarlardan çıkan üçgen motifli hali ve kilimler, dokumayı bildiklerini gösterir. Mezarlarda buluntular: pişmiş topraktan içi siyah dışı kırmızı genelde sigrafitto tekniği kullanılarak yapılmış seramiklerdir.
Andronovo Kültürü (M.Ö. 1700–1200)
Bu kültür adini Yukarı Yenisey Bölgesi’nde bulunan Andronovo sitesinden alır. Bu kültür Afanasyevo kültürünün daha gelişmiş bir şekli olarak görülebilir. Andronovo kültürü Orta Asya ve Sibirya Bölgesi’nde Hunlulara kadar yasamıştır. Ele gecen buluntularda toprak kapların daha formlu daha düzgün, daha düz dipli olduğu görülür. Kulpsuz vazolar çoğunluktadır. Sigrafitto tekniği bu donemde de görülür. Motif olarak zigzaglar ve gamalı haçlar kullanılmıştır. Ayrıca Orta Asya Türk Sanatı’nın simgesi olan Hayvan figürleri de sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle tunçtan ve altından yapılmış eşyalar dikkat çekici güzelliktedir. Sibirya ve Yenisey Bölgesi’nde M.Ö. 3000’in sonlarına ait mezarlarda ağızlarında demir gem izi taşıyan at iskeletleri bulunmuştur. Andronovo Dönemi’nde en önemli unsurlardan birisi madenciliğin büyük ilerleme göstermesidir.
Karasug Kültürü (M.Ö. 1300–700)
Andronovo ve Afanasyevo kültürlerinin olduğu bölgede ortaya cıkmış olan bu kültüre ait birçok buluntu ele geçmiştir. Karasug Kültürü’nde insanlar keçe çadırlarda yaşıyorlardı ve dört tekerlekli at arabası kullanıyorlardı. Ayrıca deve, at, koyun ve sığır besledikleri, hayvan yünlerinden dokuma yaptıkları bildikleri saptanmıştır.
Tagar Kültürü (M.Ö. 700–100)
Köğmen Dağlarının bulunduğu bölgede ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Türk sanatının önemli bir öğesi olan “Hayvan üslubu” gelişerek karşımıza çıkar. Kurganlardan çıkan seramikler, at koşum takımları, çeşitli araçlar ve süslemeler bu dönem sanatına örnek oluşturur.
Bu dönemlere ve bu kültürlere ait en önemli buluntular kurganlardan çıkmıştır bu kurganlardan bazıları: Sibe,Berel, Nail ula ve en önemlilerinden sayılan Pazırık kurganlarıdır.
Bu kurganlardan çıkan buluntular yaklaşık M.Ö. 500’e tarihlenir. Pazırık şefi olarak adlandırılan vücudu hayvan motifli dövmelerle bezenmiş, yaklaşık 50 yaşlarında ölmüş bir mumya bulunmuştur. Ayrıca yine ayni döneme ait buz bakiresi olarak adlandırılan yanında atlar ve birçok eşya ile gömülmüştür. Kurgan buzla dolduğu için mumya iyi korunmuştur sarı saçları ve vücudundaki dövmeleri görmek mümkündür.
Bu kurganların en ünlüsü Pazırık 5 no.lu kurgandır. Bu kurgandan unlu Pazırık halısı olmak üzere birçok eser çıkmıştır. Bu kurgandan çıkan hali Orta Asya Türk sanatı açısından büyük önem taşımaktadır. Kimi Arkeologlara göre bu hali bir at örtüsü, kimi arkeologlara göre de orta bölümünün 24 eşit kareye ayrılması sebebiyle bir oyun halısıdır.
Kaynakça:
Aslanapa, O., Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, İstanbul 2000.
Yazar: lucienne
